Po upadku insurekcji kościuszkowskiej Kielce zostały zajęte przez wojska pruskie. W wyniku targów porozbiorowych i konwencji z 1795 roku Prusy wycofały się z części ziem byłego województwa sandomierskiego, w tym z Kielc. Obszar między Wisłą a Pilicą, a więc byłe województwo sandomierskie, przypadł w udziale Austrii; Kielce zostały włączone do austriackiej Galicji Zachodniej. W pałacu biskupim zaczęły urzędować austriackie władze powiatowe i szpital wojskowy.
W lutym 1796 roku na całym tym obszarze ustanowiono osiem egzakcji (okręgów) podatkowych. Jedna z nich, obejmująca byłe województwo sandomierskie, została umiejscowiona w Kielcach. Rozporządzeniem z 18 lipca 1796 roku władze austriackie ustanowiły 12 nowych cyrkułów na obszarze tzw. Galicji Zachodniej, całkowicie likwidując w ten sposób podziały administracyjne z czasów niepodległej Rzeczypospolitej. Cyrkuły były podstawowymi okręgami administracyjnymi, na ich czele stali starostowie. Ziemie między Wisłą a Pilicą podzielono na sześć cyrkułów: kielecki, konecki, krakowski, olkuski, radomski i sandomierski. Kielecki został utworzony z dawnego powiatu wiślickiego i części chęcińskiego; w 1799 roku obejmował obszar 3568 km kw. i miał 136 153 mieszkańców. Był zatem jednym z największych w Galicji Zachodniej. Jego starostą został Franciszek Mitscha.
W 1803 roku liczbę cyrkułów zmniejszono do trzech: kieleckiego, krakowskiego i radomskiego; w skład kieleckiego włączono cyrkuł konecki i część krakowskiego. W wyniku tych podziałów pozycja administracyjna Kielc uległa w ten sposób wzmocnieniu; miasto zostało wyniesione z szeregu licznych miasteczek pozbawionych większego znaczenia do rangi znaczącego ośrodka administracyjnego, wręcz czołowego miasta regionu. Te zmiany administracyjne wzmocniły tendencje do wyodrębnienia regionu, które zaznaczyły się już pod koniec istnienia Rzeczypospolitej szlacheckiej.
Kielce nadal składały się z dwóch autonomicznych części. Jedną była część kościelna, położona na wzgórzu zamkowym, zabudowana okazałymi, z reguły murowanymi budynkami – kolegiatą, rezydencjami biskupów, kanoników (kanonie), seminarium, szkołą i budynkami administracyjnymi. Druga część, mieszczańska, znacznie mniej okazała, była skupiona wokół Rynku; tworzyła ją drewniana w większości zabudowa – domy pokryte gontem oraz budynki gospodarcze. Ulice miały tu charakter gruntowych nieutwardzonych dróg, zanieczyszczonych odpadkami i odchodami zwierząt hodowlanych.
Niedawno osiągniętą pozycję miasta podważył wielki pożar, który wybuchł 24 maja 1800 roku. Co prawda pożary w tym czasie były zjawiskiem powszechnym nie tylko w Kielcach, ale ten okazał się wyjątkowo niszczący. W ciągu trzech godzin spłonęły niemal wszystkie budynki drewniane w mieście, które stanowiły zdecydowaną większość zabudowy, a także murowany ratusz na środku Rynku, który już nigdy nie został odbudowany. Nie ucierpiała zabudowa kościelna na wzgórzu zamkowym.
W listopadzie 1808 roku cesarz uznał za pilną konieczność powołanie Dyrekcji Górniczej i Sądu Górniczego dla Galicji Zachodniej, które utworzone zostały w Kielcach 26 stycznia 1809 roku. Dzięki temu Kielce stały się ośrodkiem administracji górniczej, co było naturalnym wynikiem funkcjonowania w okolicy miasta górnictwa i hutnictwa metali.
W 1811 roku Kielce liczyły kominów 370 i 1971 mieszkańców, w tym pięciu kupców i 153 rzemieślników i szynkarzy. Było to zatem miasto mniejsze od Pińczowa (2559 mieszkańców), Staszowa (2355) oraz od Opatowa (2112) oraz niewiele większe od pobliskich Chęcin.
W dziejach miasta istotnym czynnikiem jego awansu było ustanowienie w Kielcach diecezji. Jej utworzenie już w 1800 roku zaproponowało gubernium krakowskie, a zatwierdził papież Pius VII, który ją erygował 13 czerwca 1805 roku. Ale faktyczne ustanowienie diecezji kieleckiej nastąpiło 30 września 1807 roku, gdy arcybiskup lwowski Kajetan Ignacy Kicki ogłosił w kościele kolegiackim w Kielcach bullę papieską, która zarazem wyniosła świątynię do godności katedry. Z przyczyn politycznych i wojennych dopiero 15 listopada 1809 roku, a więc już w czasach Księstwa Warszawskiego, odbył się ingres pierwszego biskupa kieleckiego. Został nim ks. Wojciech Jan Józef de Boża Wola Górski.
Stolica województwa krakowskiego
24 września 1816 roku okazał się przełomową datą w dziejach Kielc: miasto stało się wówczas siedzibą władz województwa krakowskiego. Jak to się stało, że prowincjonalny, niewiele znaczący ośrodek, awansował do rangi stolicy województwa?
Do pewnego stopnia tę strategiczną decyzję wyjaśniają dwie inne, wcześniejsze. Chodzi o utworzenie w Kielcach Głównej Dyrekcji Górniczej oraz związanej z nią organizacyjnie i personalnie Szkoły Akademiczno-Górniczej.
6 sierpnia 1816 roku namiestnik królewski na wniosek Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych obwieścił, że Miechów na stolicę województwa krakowskiego przeznaczone, do użytku tego dla braku lokalów, wody i wszelkich budowniczych materiałów, zdatnym być nie może; postanowiliśmy i stanowimy: iż zamiast pomienionego dopiero miasta Miechów, stolicą województwa krakowskiego ma być miasto Kielce [podkr. J.S.] do dóbr narodowych należące. A więc datą ustanowienia Kielc stolicą województwa krakowskiego jest 6 sierpnia 1816 roku.
Jak wspomniano, dekret ten poprzedziły decyzje władz z 20 lutego 1816 roku o ustanowieniu Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach, której zadaniem było nadzorowanie w miejscu nad wykonywaniem wszystkich robót górniczych i hutnych i z 4 czerwca tego roku o utworzeniu przy niej Szkoły Akademiczno-Górniczej. Przy podejmowaniu tej decyzji kierowano się przede wszystkim położeniem Kielc jako miejscem środkowym teraźniejszych znakomitych kopalni. Zdaniem historyków o lokalizacji Dyrekcji Górniczej i Szkoły zadecydowały poglądy Stanisława Staszica. Ale przypomnijmy też, iż w 1809 roku w Kielcach Austriacy utworzyli Dyrekcję Górniczą i Sąd Górniczy dla Galicji Zachodniej. Dla koncepcji gospodarczych Staszica przewidujących rozwój przemysłu w Królestwie Polskim były to instytucje kluczowe. Według Staszica instytucje zarządzające powinny znajdować się w centrum produkcji górniczo-hutniczej w Górach Świętokrzyskich czyli w Staropolskim Okręgu Przemysłowym. Mimo że Kielce dysponowały obszernym pałacem – do niedawna rezydencją biskupów krakowskich – to został on przeznaczony nie na siedzibę władz administracyjnych, a na Dyrekcję i Szkołę Górniczą. Dla Komisji Wojewódzkiej i Trybunału Cywilnego postanowiono wyremontować tzw. Gmach Leonarda, czyli były szpital i klasztor sióstr miłosierdzia. Prezes Komisji Wojewódzkiej Kasper Wielogłowski po lustracji Kielc uznał: Bez pomocy rządowej miasteczko to, nowo na stolicę województwa wyznaczone, nędznie dość zabudowane i znaczną liczbę urzędników władz wojewódzkich pomieścić mające, obejść się nie będzie w stanie. Faktyczną przeprowadzkę władz województwa poprzedziła inspekcja miasta dokonana w lipcu przez namiestnika Zajączka.
We wrześniu 1818 roku przewieziono z Krakowa akta i utensylia biurowe urzędów wojewódzkich. Urzędnicy – część zrezygnowała z posad, nie chcąc rozstawać się z Krakowem − przenosili się na własną rękę. Najwyższą władzą administracji państwowej w województwie była komisja wojewódzka.
Reasumując można stwierdzić, że podstawowe uwarunkowania dla awansu miasta pojawiły się już na przełomie XVIII i XIX wieku. Przełamano wtedy staropolską tradycję podziałów administracyjnych i kościelnych, dzieki czemu w nieodległej przyszłości głównymi ośrodkami regionu między Wisłą a Pilicą stały się dwa miasta: Kielce i Radom. Oprócz tego na rozwój Kielc miał wpływ Stanisław Staszic, który jednak podążał za staropolskimi i austriackimi precedensami.
Bibliografia (wybór)
Źródła
„Dziennik Praw Królestwa Polskiego”:, t. 1, 2.
Dziennik z podróży Stanisława Staszica 1789–1805, oprac. C. Leśniewski, Kraków 1931.
Kielce Wojewódzkie. Opis historyczno-statystyczny miasta z 1829 r., oprac. i wstęp L. Stępkowski, Kielce 1999.
Niemcewicz J. U., Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte, Paryż 1858.
Opracowania
Guldon Z., Massalski A., Historia Kielc do roku 1945, Kielce 2000.
Koba-Ryszewska T., Przeszłość administracyjna ziem województwa kieleckiego [w:] Z dziejów ziemi kieleckiej (1918-1944), Kielce 1970.
Mencel T., Galicja Zachodnia 1795–1809. Studium z dziejów ziem polskich zaboru austriackiego po III rozbiorze, Lublin 1976.
Olszewski D., Organizacja terytorialna Kościoła w regionie świętokrzyskim [w:] Region świętokrzyski. Mit czy rzeczywistość?, red. J. Wijaczka, Kielce 2001.
Pająk J. Z., Dzieje podziałów administracyjnych a granice regionu świętokrzyskiego [w:] Region świętokrzyski. Mit czy rzeczywistość?, red. J. Wijaczka, Kielce 2001.
Pazdur J., Dzieje Kielc do 1863 roku, Wrocław 1967.
Pieniążek-Samek M., Kielce XVII−XVIII wiek. Słownik biograficzny, Kielce 2003.
Saletra W., Administracja wojewódzka w dobie autonomicznej Królestwa Polskiego (1815–1831) na przykładzie województwa krakowskiego i sandomierskiego [w:] Z historii ustroju państwa polskiego od XIV do XX wieku, red. W. Saletra, Kielce 2003.
Stępkowski L., Z zagadnień genezy insurekcji kościuszkowskiej w dawnym województwie sandomierskim [w:] W stronę Połańca. Z dziejów insurekcji 1794 roku, Staszów 1994.
Szczepański J., Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX w. Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich, Kielce 1999.
Szczepański J., Prezydenci Kielc w XIX wieku [w:] Z historii ustroju państwa polskiego od XIV do XX wieku, red. W. Saletra, Kielce 2003.